معماری آجری و تاریخچه هنری آن

آیا تا به حال با دیدن آجر و بناهای آجری این سوال به ذهن شما خطور کرده که تاریخچه آجر به چه زمانی بازمی‌گردد؟ معماری آجری برای نخستین‌بار در چه دوره‌ای شکل گرفت؟ قدمت ساخت‌وساز بناهای آجری یا به‌عبارتی معماری آجری به حدود ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد؛ زمانی‌که در عهد باستان، پس از طغیان رودخانه‌ها، مردم متوجه شدند گل‌ولای حاصل از سیلاب‌ها پس از خشک شدن زیر نور آفتاب انسجام پیدا می‌کند.

این موضوع سرآغازی برای ساخت خشت‌های ابتدایی و در نهایت تولد آجر شد. در واقع این کشف ساده اما بسیار مهم، به انسان‌های آن دوران امکان داد تا نخستین سازه‌های مقاوم و پایدار را با استفاده از این خشت‌ها بنا کنند، و این آغاز معماری آجری به شکل امروزی محسوب می‌شود.

تاریخچه تولید و پیدایش آجر

آجر در ابتدا به صورت خشت‌های ساده ساخته می‌شد. در نمونه‌های اولیه، از ترکیب گل و کاه برای انسجام بیشتر استفاده می‌کردند. شواهد باستان‌شناسی از شهرهای موهنجودارو و هاراپا در تمدن دره سند این موضوع را تایید می‌کند. حتی در نقش‌هایی که بر دیوار مقبره‌ای به نام نیس باقی مانده، فرایند حمل خاک رس، قالب‌گیری و خشک‌کردن خشت‌ها به‌وضوح به تصویر کشیده شده است. به مرور زمان، انسان‌ها به دنبال بهبود روش‌های تولید آجر بودند و توانستند کیفیت آن را با تغییر مواد اولیه و روش‌های ساخت بهبود بخشند.

با گذشت زمان، این روش پیشرفت کرد. مردم مصر با تجربه‌های مکرر دریافتند که اگر خشت‌ها را حرارت دهند، آجرهایی بسیار مقاوم‌تر نسبت به نمونه‌های خشک‌شده با نور خورشید به دست می‌آید. این تحول، نقطه عطفی در تولید آجر بود.

در حدود ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، استفاده از کوره برای پخت آجر آغاز شد که باعث بهبود کیفیت، دوام و سرعت تولید شد. از آن زمان به بعد، آجرهای پخته‌شده در برابر فرسایش، رطوبت و شرایط محیطی مقاومت بیشتری داشتند و در فضاهای مختلف مورد استفاده قرار گرفتند. این پیشرفت باعث شد که آجر تبدیل به یکی از مصالح اصلی و پایدار در ساخت و سازهای مهم و بزرگ شود.

جالب است بدانید که واژه «آجر» برگرفته از اسناد مربوط به منشورهای دولتی بابل است و نشان می‌دهد که آجر نه‌تنها به‌عنوان مصالح ساختمانی بلکه به‌عنوان ابزار ثبت اطلاعات نیز کاربرد داشته است. این نکته اهمیت تاریخی و فرهنگی آجر را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

به نقل از سایت brickhunter.com  در مورد تاریخچه آجر گفته شده:

Bricks from a similar time frame – between 7,000 and 3,500 BC – have been discovered in other areas of the Middle East and the Persian Gulf, around the Tigris region.

Air-dried, mud-brick houses have also been found in Pakistan and other areas of south Asia.

آجرهایی از یک بازه زمانی مشابه – بین ۷۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد – در مناطق دیگر خاورمیانه و خلیج فارس، در اطراف منطقه دجله کشف شده‌اند. خانه‌های خشتی و گلی خشک‌شده در هوا نیز در پاکستان و سایر مناطق جنوب آسیا یافت شده‌اند.

تاریخچه معماری آجری در ایران

تاریخ دقیق آغاز معماری آجری در ایران مشخص نیست، اما شواهدی چون بقایای کوره‌های آجرپزی در محوطه‌های باستانی شوش و سیلک حاکی از آن است که سابقه این هنر به حدود ۱۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد. معماری آجری از گذشته‌های دور در ایران رواج داشته و همواره در ساخت بناهای مذهبی، مسکونی، اداری و عمومی نقش کلیدی ایفا کرده است. آثار به‌جا مانده نشان می‌دهد که معماران ایرانی از آجر نه فقط به عنوان یک عنصر سازه‌ای بلکه به عنوان یک عنصر تزئینی و هنری بهره برده‌اند.

اوج شکوفایی این سبک در دوران پس از اسلام، به‌ویژه در دوره‌های سلجوقی و صفوی دیده می‌شود. در این دوره‌ها آجر نه‌تنها نقش سازه‌ای داشت بلکه از آن برای خلق تزئینات هندسی و طرح‌های هنرمندانه استفاده می‌شد.

این هنر باعث شد بناهایی با اصالت و هویت ایرانی شکل بگیرند که تا به امروز نیز زبانزد هستند. به عنوان مثال، طرح‌های آجری پیچیده و هندسی بر روی گنبدها، طاق‌ها و دیوارها نمونه‌های برجسته‌ای از مهارت و ذوق هنرمندان ایرانی هستند که توانسته‌اند با استفاده از این مصالح ساده، جلوه‌های زیبایی خلق کنند.

دلایلی مانند استحکام بالا، در دسترس بودن، قیمت مناسب، تنوع در شکل و اندازه، عایق بودن در برابر گرما و سرما و قابلیت ترکیب با مصالحی مثل سنگ و گچ باعث شد آجر در ایران از محبوب‌ترین مصالح ساختمانی باقی بماند. همچنین، مقاومت آجر در برابر شرایط جوی خشک و گرم ایران، نقش مهمی در دوام و بقای بناهای تاریخی داشته است.

بناهای آجری مشهور ایران

در ایران، بسیاری از بناهای آجری در سطح ملی و جهانی شناخته‌شده هستند، از جمله:

• گنبد سلطانیه (بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان)

• گنبد قابوس (مرتفع‌ترین بنای تمام‌آجری جهان)

• مسجد جامع اصفهان

• برج علاءالدین

• برج مهماندوست

• طاق کسری

• چغازنبیل

گسترش معماری آجری در اروپا

رشد و گسترش معماری آجری در اروپا از دوران روم باستان آغاز شد. پس از سقوط امپراتوری رم، این هنر در بیزانس و سپس در ایتالیا حفظ شد. در قرن دوازدهم میلادی، معماری آجری از ایتالیا به شمال آلمان راه یافت و باعث شکل‌گیری بناهای قرمزرنگ گوتیک شد که هنوز هم نمونه‌هایی از آن‌ها در برخی شهرهای اروپایی دیده می‌شود.

با گذشت زمان، معماری آجری به بخش‌های بیشتری از اروپا گسترش یافت. مثلاً پس از آتش‌سوزی بزرگ لندن در سال ۱۶۶۶، بسیاری از ساختمان‌های شهر با استفاده از آجر بازسازی شدند. این رویداد یکی از دلایل مهم گسترش استفاده از آجر به عنوان مصالح اصلی ساختمان‌ها در شهرهای اروپایی بود.

تحولات صنعتی در تولید آجر

تا پیش از سال ۱۸۸۵، آجر همچنان به صورت دستی و سنتی ساخته می‌شد. اما با آغاز انقلاب صنعتی، تولید آجر وارد مرحله‌ای تازه شد. ماشین‌آلات صنعتی جایگزین روش‌های سنتی شدند و سرعت و دقت تولید را افزایش دادند. تنها در چند دهه، کارخانه‌هایی شکل گرفتند که می‌توانستند روزانه هزاران قطعه آجر تولید کنند.

این تحولات باعث شدند آجر به یکی از پرمصرف‌ترین مصالح ساختمانی تبدیل شود. امروزه آجرها در رنگ‌ها، بافت‌ها و اندازه‌های متنوعی تولید می‌شوند، ولی رنگ قرمز همچنان پرطرفدارترین رنگ در میان مصرف‌کنندگان است. همچنین، فناوری‌های نوین موجب شده تا آجرها با ویژگی‌های بهبود یافته مثل مقاومت بیشتر در برابر آتش، نفوذپذیری کم‌تر و دوام بالا تولید شوند.

چرا آجر هنوز محبوب است؟

با وجود پیشرفت‌های گسترده در تولید مصالح نوین، آجر همچنان یکی از محبوب‌ترین گزینه‌ها برای ساخت و ساز است. دلیل این موضوع را باید در ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن جست‌وجو کرد. آجر مقاومت بالایی دارد، عایق خوبی برای گرما و صداست، ماندگاری بالایی دارد و در برابر شرایط محیطی مانند باران و آفتاب دچار فرسایش سریع نمی‌شود.

علاوه بر این، آجر به نمای ساختمان اصالت و هویت می‌بخشد و قابلیت اجرا در سبک‌های معماری مختلف را دارد. بسیاری از معماران معاصر همچنان از آجر به‌عنوان یک عنصر زیباشناختی و کاربردی استفاده می‌کنند. همچنین، آجر به دلیل سازگاری با محیط زیست و قابلیت بازیافت، یکی از مصالح پایدار محسوب می‌شود که در معماری مدرن به آن توجه ویژه‌ای شده است.

سخن پایانی

انتخاب هنر معماری آجری برای ساخت‌وساز تا به امروز همچنان در حال گسترش است؛ از این رو می‌توان آن را یکی از ماندگارترین جلوه‌های تمدن بشری دانست. در این مطلب، شما را با تاریخچه هنر و معماری آجری آشنا کردیم؛ از دوران ساخت خشت‌های دست‌ساز گرفته تا تولید صنعتی آجر با ماشین‌آلات پیشرفته. آجر و بناهای آجری، با وجود گذر هزاران سال، همچنان درخشش و جایگاه خود را در معماری حفظ کرده‌اند. امروزه نیز این هنر دیرینه همچنان الهام‌بخش معماران در خلق فضاهایی نوآورانه و اصیل باقی مانده است.

سوالات متداول

1. آجر برای نخستین بار توسط چه کسانی تولید شد؟

آجر برای نخستین بار به صورت خشت‌های گلی در تمدن بابل ساخته شد.

2. مهم‌ترین بناهای آجری در جهان کدامند؟

گنبد سلطانیه، گنبد قابوس، کلیسای جامع لیورپول و ساختمان دانشگاه کمبریج از جمله مهم‌ترین بناهای آجری جهان هستند.

3. اوج شکوفایی هنر معماری آجری در ایران چه زمانی بود؟

اوج این هنر در ایران پس از اسلام، به‌ویژه در دوران سلجوقی و صفوی مشاهده می‌شود.