مصالح ساختمانی دوره قاجار و بررسی 3 دوره تاریخی

بیشترین مصالح ساختمانی دوره قاجار مثل دوره های مختلف تاریخی ایران آجر است.
در گذشته و قبل از تولید مصالح ساختمانی جدید، برای ساخت خانه و بناهای مختلف از مصالح ساختمانی طبیعی مثل چوب درختان، خاک رس، کاه، ماسه، آهک و غیره استفاده می شده است.
در همه دوره های تاریخی ایران، آجر یک مصالح ساختمانی مهم و پر کاربرد بوده و در بناهای به جای مانده از این دوره ها می توان استفاده وسیع از آن را مشاهده نمود که دوره قاجار نیز این قاعده مستثنی نیست و می توان انواع آجرنما به عنوان یک عنصر اصلی و تعیین کننده در بناهای به جای مانده از این دوره مشاهده کرد.
از دلایل این امر هم می توان به مواردی مانند قابل دسترس بودن آجر مخصوصا آجر قزاقی یا خشتی در مناطق مختلف اقلیمی فلات ایران، مقرون به صرفه بودن تولید و مصرف آن ، رنگ ثابت، داشتن استحکام لازم در مقابل تغییرات جوی و غیر اشاره کرد.
معماری در زمان قاجار
معماری رایج در زمان قاجار ادامه معماری سنتی ایران است که آجر به عنوان یک عنصر اصلی و تعیین کننده در سازه های مختلف آن خودنمایی می کند.
به عبارت دیگر آجر به عنوان یکی از پرکاربردترین مصالح ساختمانی دوره قاجار بوده و به عنوان یکی از کاربردی ترین مصالح ساختمانی در معماری این دوره شناخته می شده است.
به شکلی که غالب بودن آجر به عنوان یک مصالح ساختمانی مهم و تعیین کننده را می توان در بناهای مختلف این دوره مثل مدرسه آقا بزرگ، کاخ گلستان، تکیه دولت، مسجد و مدرسه سپهسالار، بازار تهران، قصر فیروزه، نگارستان، دارا فنون، مسجد سلطانی، قصر دوشان تپه و غیره به وضوح مشاهده کرد.
باید به این نکته توجه داشت که تا اواسط دوران قاجار بناهای مختلف ساختمانی منطبق بر اصول معماری سنتی ایران بنا می شده است.
اما از اواسط دوره قاجار با ورود مظاهر جدید فرهنگ، تمدن و معماری غرب و اروپایی، به مرور عناصر و تزیینات معماری غربی نیز وارد معماری ایران می شود.
لازم به ذکر است که عناصر و تزیینات معماری که از فرهنگ غرب و اروپایی وارد معماری دوران قاجار شده بود ابتدا تزیینات نماها و بخش خارجی ساختمان ها را متاثر می کند.
سپس این تغییرات به مرور از زمان پهلوی دوم وارد فضای داخلی خانه ها شده و این بخش را متاثر می کند.
با این وجود آجر از مصالح ساختمانی دوره قاجار بوده و جایگاه خود را در مصالح ساختمانی این دوره نیز حفظ کرده و از اهمیت آن کاسته نمی شود.
هرچند به مرور با ورود مصالح ساختمانی جدید این عنصر مهم و تعیین کننده در معماری، کمرنگ تر می شود اما به عنوان یک مصالح ساختمانی پرکاربرد باقی می ماند.
در دوران قاجار نیز مثل دوره های مختلف تاریخی بناهای ساختمانی به دو گروه بناهای ساختمانی شهروندان معمولی یا رعیت و بناهای ساختمانی مختص افراد متموّل و حکمران تقسیم می شده است.
با وجود آنکه بناهای مختلف ساختمانی در دوران قاجار از نظر ساختار و نوع معماری متفاوت هستند اما آجر به عنوان یک عنصر تعیین کننده و مهم جایگاه خود را در معماری این دوره حفظ کرده و در بناهای مختلف به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گرفته است.
دوره تاریخی | مصالح ساختمانی غالب | ویژگیهای خاص استفاده از آجر | نمونههای بنا |
---|---|---|---|
قاجار | آجر | عنصر اصلی در دیوارها، نما، طاقها، کف، و …؛ تنوع در ابعاد و اشکال؛ استفاده در تزیینات | مدرسه آقا بزرگ، کاخ گلستان، بازار تهران، کاروانسراها |
قبل از قاجار | چوب، خاک رس، سنگ، آجر | استفاده سنتی از آجر در دیوارها و کف | بناهای تاریخی قبل از اسلام و دورههای اسلامی اولیه |
اواسط و اواخر قاجار | آجر (با کاهش تدریجی) | ترکیب با مصالح جدیدتر مانند آهن و سیمان؛ استفاده کمتر در ساختار اصلی بنا | بناهای با تلفیق معماری ایرانی و غربی |
کاربردهای آجر به عنوان مصالح ساختمانی دوره قاجار
آجر در دوران قاجار مثل دوره های دیگر تاریخی ایران کارکرد گسترده و متنوعی داشته است و در اشکال و ابعاد مختلف مورد استفاده قرار می گرفته است که از آن جمله می توان به مواردی مثل استفاده در ابعاد کوچک و بزرگ و در اشکال مربع یا مستطیل برای دیوار چینی یا نماسازی، استفاده برای کف سازی حیاط، راهرو، سقف، کف عمارت دیوانی در اشکال مختلف به خصوص چند ضلعی اشاره کرد.
برای تولید آجر مرغوب در دوره قاجار از خاک رس با کیفیت و مناسب استفاده می شده است.
به این شکل که خاک رس از مناطق مناسب استخراج و به محل ها و کوره های آجرپزی سنتی منتقل شده است، سپس در آنجا پس از طی شدن روند فرآوری گل به آجرهایی با ابعاد و اشکال مختلف تبدیل شده و برای استفاده به محل های مورد نظر ارسال می شده است.
در دوره قاجار از طاق پوش های رسمی بندی آجری، کار کاربندی های طاسه دار، کاربندی های آجری همراه با نقوش گلچین آجری در مراکز عمومی به خصوص بازارها به صورت گسترده استفاده می شده است، که از نمونه های شناخته شده و مشهور آن می توان به چهار سوق بزرگ کرمان، بازار کاشان با پاتوپای لوزی و جناقی، بازار اراک با کاربندی های طاسه دار چشم نواز و بسیار زیبا اشاره کرد.
از دیگر بناهای آجری مشهور این دوره در مایع کاربندی نو و مقرنس، تیمچه های بازار تهران و کاشان در نوع خود بی نظیر است.
همچنین از دیگر نقوش بسیار زیبا و چشم نواز دوران قاجار که با آجر درست شده است می توان به ساخت آب انبارهای مختلف اشاره کرد.
از محل های چشم نواز و زیبای این آب انبارها که آجر در آنها حرف اول را میزند می توان به مواردی مثل طاق های زیبا و منقش، راه پله های مناسب و با کیفیت، سردر های زیبا و غیر اشاره کرد که در نوع خود بی نظیر و جذاب هستند.
از دیگر موارد استفاده از آجر معماری در زمان قاجار می توان به ساخت سازه های مختلفی مثل طاق نماسازی و طاقچه سازی در اسپرها با به کارگیری نقوش آجری با گلچین معقلی در رختکن حمام ها، حوض آب نمای منگوله و غیر اشاره کرد.
از دیگر مکان هایی که در دوران قاجار برای ساخت آنها از آجر به عنوان عنصر قالب و موثر استفاده می شده است می توان به کاروانسراها اشاره کرد که نقش مهمی در جابجایی و ترانزیت کالا از مناطق مختلف کشور ایفا می کرده است.

مصالح ساختمانی دوره قاجار
معمولاً در نماسازی و اسکلت کاروانسراها بیرون شهری به صورت گسترده از انواع آجر و خشت در ابعاد و اندازه های مختلف استفاده می شده که دلیل استفاده از این نوع مصالح ساختمانی هم، استحکام و عمر طولانی، سازگاری با شرایط جوی و برخوردار از زیبایی ظاهری برای ایجاد نمایی زیبا و حیرت انگیز بوده است.
مصالح ساختمانی دوره قاجار
بعد از روی کار آمدن سلسله قاجار تحول عظیمی در استفاده از مصالح ساختمانی دوره قاجار به خصوص آجر ایجاد گردید به این معنا که آجر به عنوان یک عنصر تزیینی و قالب تراش به معیاری قالب در معماری این دوره تبدیل گردید و از آن برای استفاده در سر ستون بناها، رخ بام، طاق کتیبه سر در و غیره به صورت گسترده رواج پیدا کرد.
در این دوران استفاده افقی از آجر گسترش پیدا کرد که این امر زمینه ساز استفاده از آجر در دور سطوح کتیبه های کاشی گردید.
همچنین استفاده از آجرهای تزئینی قالبی و تراش در اندازه و شکل های مختلف هندسی و غیر هندسی باعث افزایش زیبایی ظاهری نمای ساختمان ها گردید.
لازم به ذکر است در دوران قاجار، مسافرت شاهزادگان قاجار باعث تسریع در ورود مظاهر فرهنگ غرب به داخل کشور شد که معماری نیز از این مسئله بی تاثیر نماند و این امر باعث آمیختگی بین سبک معماری ایرانی و غربی گردید.
شکل قوس رومی یا نیم دایره ای از جمله مظاهر معماری غربی است که در دوره قاجار وارد معماری ایران گردید و گذشت زمان و آمیختگی آن با معماری ایران باعث شد که این سبک معماری به سبکی منحصر به فرد در معماری معاصر تبدیل شود.

کاربردی ترین مصالح ساختمانی دوره قاجار
کاربردی ترین مصالح ساختمانی دوره قاجار
با توجه به شواهد و قرائن و آثار به جای مانده از معماری در زمان قاجار و مصالح ساختمانی دوره قاجار می توان به جرات گفت که آجر کاربردی ترین مصالح ساختمانی در دوران قاجار بوده است.
چون بزرگترین و پیچیده ترین سازه های معماری این دوره با بهره گیری از آجر خلق شده است.
همانطور که گفته شد از دلایل کاربردی بودن آجر و استفاده گسترده از آن در بناهای ساختمانی دوران قاجار، مقاومت بالای این نوع مصالح ساختمانی و سازگاری آن با شرایط اقلیمی کشور است.
به طور کلی از دلایل چشمگیر استفاده از آجر در معماری در زمان قاجار می توان به مواردی مانند تنوع ابعاد و اندازه این نوع مصالح ساختمانی اشاره کرد.
به شکلی که معمار و سازنده ساختمان می تواند به راحتی آنها را در کنار یکدیگر قرار داده و بنای ساختمانی مورد نظر خود را خلق نماید.
به عبارت دیگر تناسب ابعاد آجر باعث شده است که معماران از آن به راحتی در اجرا و ساخت بناها های قوسی، طاق و گنبد در ابعاد مختلف استفاده کنند.
همچنین ویژگی های ظاهری انواع آجر مانند آجر انگلیسی باعث شده است که استفاده از آن منحصر به دیوار چینی نباشد و معمار بتواند از آن برای ساخت نمای ساختمان، کف حیاط، راه پله و فضاهای مختلف نیز متناسب با نیاز استفاده کند.
سخن پایانی
بیشترین مصالح ساختمانی دوره قاجارکه به صورت مشهود در سازه های به جای مانده از این دوران خودنمایی می کند آجر است.
به عبارت دیگر آجر عنصری مهم و تعیین کننده در معماری این دوران است که از آن برای ساخت بخش های مختلف ساختمان مثل دیوارها، نمای ساختمان، طاق ها و قوس های مختلف، پله ها، کف حیاط و غیره استفاده می شده است.
هرچند از دوران قاجار شیوه های جدید ساختمان سازی در قالب استفاده از مصالح جدید ساختمانی، وارد معماری ایران می شود اما عنصر اصلی مصالح ساختمانی دوره قاجار همچنان خاک است.
به این معنا که از خاک رس برای ساخته انواع آجر استفاده می شود و از مخلوط آهک و گل یا ماسه برای اتصال آجرها در بخش های مختلف ساختمان استفاده می گردد.